Theo sách “Hoàng Lê nhất thống chí”, Ngô Miễn Thiệu, sinh năm 1798, là người làng Tam Sơn, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, ông nổi tiếng thông minh, mẫn tiệp, là người hội tụ được truyền thống hiếu học và khoa bảng của dòng họ Ngô. Năm 20 tuổi, Ngô Miễn Thiệu đỗ Trạng nguyên khoa thi Mậu Dần năm Quang Thiệu thứ ba (1518) đời Lê Chiêu Tống. Ông làm quan dưới triều Mạc, thăng tới chức Thượng thư kiêm Đô ngự sử, Chưởng Hàn lâm viện sự, Nhập thị Kinh diên, tước Lý Khê bá.
Cũng theo sách trên, Ngô Miễn Thiệu không chỉ là bậc quan tài năng mẫn cán mà còn là người thầy giỏi giang, mẫu mực về trí tuệ và đức độ, vì vậy đã đào tạo nên nhiều bậc nhân tài cho đất nước, ngay trong lúc cư quan nhậm chức, cũng như lúc nghỉ hưu, mở trường dạy học tại quê nhà. Với sự dạy dỗ rèn cặp trực tiếp của ông, hai người con trai đều đỗ tiến sĩ: Ngô Diễn đỗ tiến sĩ khoa Canh Tuất niên hiệu Cảnh Lịch thứ ba (1550); Ngô Dịch đỗ tiến sĩ khoa Bính Thìn niên hiệu Quang Bảo thứ ba (1556).
Đặc biệt, thầy giáo – Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu chính là người đã dạy dỗ Nguyễn Gia Mưu đoạt học vị tiến sĩ và trở thành ngoại tổ của dòng họ Ngô Nguyễn ở Tam Sơn – một trong ba dòng họ nối đời khoa bảng ở làng quê nổi tiếng này. Nguyễn Gia Mưu, quê làng Nghĩa Lập (nay thuộc xã Phù Khê, huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh) – một dòng họ lớn và có truyền thống hiếu học. Ngay từ nhỏ, Nguyễn Gia Mưu đã nổi tiếng thông minh và ham học, song vì nhà nghèo và bố mất sớm nên không có tiền ăn học. Nhưng nhờ sự giúp đỡ của người chú ruột – tiến sĩ Nguyễn Hữu Thường và lòng thương con hết mực, khát vọng mong con thành đạt của người mẹ đã khiến Nguyễn Gia Mưu đến với thầy học – Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu.
Chuyện xưa kể lại rằng, khi đỗ tiến sĩ vinh quy về làng, ông nghè Nguyễn Hữu Thường đã bắt người cháu ruột của mình là Nguyễn Gia Mưu ra đường cái quan cáng võng bà quan nghè về quê bái tổ. Uất ức vì sự đối xử của người chú ruột, Nguyễn Gia Mưu cáng võng người thím ruột – vợ quan nghè Nguyễn Hữu Thường về đến đầu làng, rồi bỏ quê về ở Tam Sơn và xin học thầy Ngô Miễn Thiệu. Thấy người học trò đã cao tuổi (bấy giờ Nguyễn Gia Mưu đã 28 tuổi), thầy Ngô Miễn Thiệu liền thử ý chí và tinh thần hiếu học của Nguyễn Gia Mưu bằng việc ra điều kiện: Phải mang xôi trâu, nén bạc đến nộp cho thầy thì mới được theo học. Không còn cách nào khác, Gia Mưu lẻn về nhà thưa với mẹ.
Thương con, người mẹ bèn đem việc này bàn với quan nghè Nguyễn Hữu Thường. Thấy người cháu ruột quyết chí tiến thủ bằng con đường hoạn lộ, người chú ruột nhận lời giúp đỡ tận tình nhưng giấu kín không cho cháu biết, để nuôi dưỡng lòng quyết tâm học tập của Nguyễn Gia Mưu. Với sự giúp đỡ trực tiếp của thầy Ngô Miễn Thiệu, Nguyễn Gia Mưu thực sự bộc lộ được đức tính của người học trò thông minh, chăm học và hiếu thảo. Chính vì vậy, thầy càng yêu quý, tin tưởng vào tài năng của người học trò chắc chắn sẽ thành đạt nên ông đã thuận lòng gả con gái của mình cho người học trò yêu là Nguyễn Gia Mưu. Thế là thầy học, đồng thời là bố vợ – Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu đã ngày đêm dạy dỗ, chỉ bảo cho người con rể của mình, đợi ngày đoạt chiếm bảng vàng. Và sau 5 năm miệt mài kinh sử, văn sách, Nguyễn Gia Mưu đỗ Hương cống khi ông 33 tuổi và đến năm 37 tuổi ông đỗ tiến sĩ.
Lời bàn:
Theo sử sách còn lưu truyền đến ngày nay, làng Tam Sơn là ngôi làng nổi tiếng hiếu học và khoa bảng. Đây cũng là nơi duy nhất có đủ “tam khôi”: Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa là học vị cao nhất, nhì và ba của chế độ khoa cử thời phong kiến. Và chính Ngô Miễn Thiệu là một trong hai người đoạt học vị Trạng nguyên – người đầu tiên là Nguyễn Quán Quang và cha ông là Ngô Thầm, đoạt học vị Bảng nhãn khoa thi Quý Sửu niên hiệu Hồng Đức thứ 24 (1493). Sau khi đỗ Trạng nguyên, Ngô Miễn Thiệu ra làm quan nhà Lê được 9 năm và được phong tới chức Ngự sử – Lễ bộ Thượng thư – Đông các Đại học sĩ, tước Trình Khê bá. Đến khi Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê, ông không chịu làm quan nhà Mạc mà về Tam Sơn mở trường dạy học.
Trong thời gian 8 năm dạy học ở quê nhà, ông đã đào tạo được nhiều nhân tài cho đất nước, như: Ngô Diễn (tiến sĩ 1550), Ngô Dịch (tiến sĩ 1556) và con nuôi Nguyễn Gia Mưu (tiến sĩ 1559)… Tấm gương thanh cao, mẫu mực của người thầy Ngô Miễn Thiệu đã góp phần to lớn vào sự nghiệp làm giàu cho nền văn hiến của một dân tộc và đáng được tôn vinh đến muôn đời. Sự liêm khiết, chính trực và công tâm của ông là bài học vô giá cho các thế hệ nhà giáo hôm nay và mãi mãi về sau đối với sự nghiệp đào tạo nhân tài – nguồn nguyên khí của quốc gia. Chính vì thế, không phải chỉ hơn 5 thế kỷ qua mà hàng thiên nhiên kỷ sau người dân đất Việt vẫn không bao giờ quên công lao của ông.
Sưu tầm