Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, Nguyễn Du sinh ngày 3 tháng 1 năm 1766 và có tên chữ là Tố Như, hiệu Thanh Hiên, biệt hiệu Hồng Sơn lạp hộ và Nam Hải điếu đồ. Tác phẩm “Truyện Kiều” của ông được xem là một kiệt tác văn học, một trong những thành tựu tiêu biểu nhất trong văn học Việt Nam. Vì thế, ngày xưa cũng như thời nay có nhiều người thuộc nằm lòng Truyện Kiều. Lại có không ít người đã vận lời trong truyện Kiều để diễn đạt thực tế cuộc sống. Vậy nên giai thoại xung quanh Truyện Kiều có rất nhiều và mẩu chuyện dưới đây là một ví dụ.
Chuyện kể rằng ngày xưa có một thư sinh ở thành thị về nông thôn thưởng xuân. Chàng ta là người học giỏi, mê Kiều và rất thuộc Kiều, thường vẫn tự phụ về vốn liếng Truyện Kiều của mình. Nhân đi qua một bãi cỏ rộng, thấy mấy cô thôn nữ đang vừa chăn bò vừa cười đùa rất hồn nhiên, vui vẻ, chàng liền sấn đến định tán chuyện làm quen. Một cô trong nhóm bỗng buột miệng ngâm: Trông chừng thấy một văn nhân… Rồi cô bỏ lửng. Chàng thư sinh thấy cô ta khen thế thì hãnh diện lắm, vội sửa lại bộ cánh và có ý ngong ngóng muốn nghe nốt câu sau của cô gái kia. Thế rồi chợt một cô khác cất giọng ngâm tiếp:…Mày râu nhẵn nhụi áo quần bảnh bao.
Tưởng các cô coi mình là Kim Trọng, té ra họ chỉ đánh giá mình như là Mã Giám Sinh mà thôi, chàng thư sinh vừa thẹn vừa bực. Nhưng rồi nhận thấy các cô động đến thơ Kiều là cái món sở trường của mình thì anh ta có ý coi thường các cô lắm, bèn lên mặt hợm hĩnh hỏi: Truyện Kiều các cô thuộc được bao lăm mà cũng dám giở dói ra như vậy?
Bị xem khinh, một cô nhanh nhảu nói mát: Vâng, chúng em quê mùa đâu có thuộc Kiều bằng anh được. Còn anh thuộc Kiều nhiều thì mời anh hãy đọc một câu Kiều để bảo con bò kia đứng lại cho chúng em biết tài với! Chàng thư sinh nghe nói thế thì bỗng chột dạ, tự nhủ: “Chết chửa, mình thuộc Kiều nhưng có biết dùng Kiều để điều khiển bò bao giờ đâu?”. Nhưng rồi anh ta cũng đánh liều đọc: Tần ngần đứng suốt giờ lâu; Dạo quanh chợt thấy mái sau có nhà. Anh ta lợi dụng chữ “đứng” trong câu thơ và đọc rõ to chữ ấy. Song con bò vẫn chẳng nghe lời anh ta. Các cô đều cười ầm ĩ. Tưởng con bò nghe chưa rõ và để tỏ ra mình làu Kiều, anh ta đọc một câu khác: Trong vòng tên đạn bời bời; Thấy Từ còn đứng giữa trời trơ trơ.
Lần này anh ta lại hét to chữ “đứng” trong câu thơ này. Nhưng con bò vẫn không nghe thấy gì cả. Thì ra chàng thư sinh chưa quen tiếng nói của đồng ruộng; sau phải nhờ các cô bảo cho biết, bấy giờ chàng ta mới đọc chữa rằng: Họ Chung có kẻ lại già; Cũng trong nha dịch lại là từ tâm. Anh đọc to và kéo dài tiếng “họ”, quả nhiên con bò đứng lại ngay. Kế đó, có một cô lại thách: Bây giờ anh hãy đọc một câu cho con bò đi rẽ sang phải xem nào? Chàng thư sinh làm bộ thông thạo chẳng cần nghĩ ngợi, đọc luôn: Nàng rằng phận gái chữ tòng; Chàng đi thiếp cũng một lòng xin đi.
Anh đọc thật to và nhấn mạnh cả hai tiếng “đi”, con bò nghe thấy bước đi ngay, song nó lại đủng đỉnh đi thẳng chứ không rẽ sang phải. Anh chạy theo đọc lại lần nữa nó cũng chẳng nghe cho. Chợt anh nhớ ra một câu khác, chắc mẩm thế nào cũng có kết quả. Anh dõng dạc ngâm: Rẽ cho để thiếp bán mình chuộc cha.
Anh nhấn mạnh và kéo dài tiếng “rẽ”. Nhưng khốn thay! Con bò vẫn cứ đi thẳng. Các cô thấy vậy đều ôm bụng cười như nắc nẻ. Chàng thư sinh ngượng quá, đỏ mặt tía tai, đành xin chịu thua. Bấy giờ một cô trong bọn mới đọc chữa cho rằng: Một vùng cỏ mọc xanh rì; Nước ngâm trong vắt thấy gì nữa đâu.
Cô gái nhấn mạnh tiếng “vắt” (vặt – quẹo, đọc nhanh nghe như vắt), quả nhiên con bò ngoan ngoãn rẽ sang phải ngay. Thế là chàng thư sinh hết lên mặt hợm hĩnh về cái vốn Kiều của mình, vội vã chuồn thẳng…
Lời bàn:
Không chỉ là một “ngôi sao sáng” trên bầu trời văn học cổ Việt Nam, mà Đại thi hào Nguyễn Du còn là một Danh nhân văn hóa thế giới, được cả thế giới biết đến và công nhận. Tháng 12-1964, tại thành phố Berlin (Đức), Hội đồng Hòa bình thế giới đã ra quyết nghị tổ chức kỷ niệm 200 năm ngày sinh của Nguyễn Du (1765-1820), cùng với 8 danh nhân văn hóa trên toàn thế giới. Đây là sự ghi nhận với những cống hiến của Đại thi hào Nguyễn Du cho nền văn học Việt Nam và sự phát triển của văn hóa nhân loại. Ngày nay, tác phẩm “Truyện Kiều” của ông đã trở thành một tài sản văn học chung của thế giới, được dịch ra hàng chục thứ tiếng khác nhau.
Ai cũng biết những sáng tác của Nguyễn Du không thật đồ sộ về khối lượng, nhưng có vị trí đặc biệt quan trọng trong di sản văn học và văn hóa dân tộc. Từ Truyện Kiều đã nảy sinh biết bao những hình thức sáng tạo văn học và văn hóa khác nhau: Thơ ca về Kiều, các phóng tác Truyện Kiều bằng văn học, sân khấu, điện ảnh; rồi rất nhiều những dạng thức của nghệ thuật dân gian: Đố Kiều, giảng Kiều, lẩy Kiều, bói Kiều… Vậy nhưng trong bài thơ “Đọc Tiểu Thanh ký”, Đại thi hào Nguyễn Du có viết: Bất tri tam bách dư niên hậu; Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như. Nghĩa là không biết hơn ba trăm năm sau; Thiên hạ ai người khóc Tố Như? Một danh nhân văn hóa của nhân loại mà khiêm tốn đến như vậy thì quả là bậc vĩ nhân. Tiếc rằng thời xưa cũng như nay không phải ai cũng hiểu được điều này, bởi vậy nên mới có giai thoại nêu trên.
Sưu tầm